70. LAT SZKOŁY

Joanna Ogorzałek

Szkolnictwo polskie w Wielkiej Brytanii na podstawie Polskiej Szkoły Przedmiotów Ojczystych im. Tomasza Arciszewskiego w Londynie.

Geneza polskiej organizacji nauczycielskiej  w Wielkiej Brytanii sięga marca 1941 r., gdy na zorganizowanym w Szkocji zjeździe nauczycieli i pracowników oświaty powołano do życia Zrzeszenie Nauczycieli Polaków Przebywających w Wielkiej Brytanii. Zasadniczym celem zrzeszenia była potrzeba zajęcia się młodymi żołnierzami, którzy na skutek wojny nie mogli dokończyć swoich studiów, oraz zrzeszenie nauczycieli do wspólnej pracy nad dziećmi i młodzieżą, przybywającą do Wielkiej Brytanii[1]. Wzrost demograficzny młodego pokolenia Polonii sprawił, że powstawały poza granicami Polski szkoły nauczania przedmiotów ojczystych, zwane sobotnimi, których liczba systematycznie rosła. W pierwszym powojennym okresie, podstawowy trzon kadry pedagogicznej stanowili przedwojenni wykwalifikowani nauczyciele. Po 1956 r., kompetentnych nauczycieli było coraz mniej. Próbowano szukać kandydatów na nauczycieli poprzez kontakty z angielskimi college’ami pedagogicznymi, wyszukując studentów Polaków[2]. W Kraju, minister oświaty zapewniał, że olbrzymia większość nauczycieli, którą zdołano pozyskać dla nowej szkoły, zasili stare kadry, młodymi nauczycielami, wychowanymi już w Polsce Ludowej, w atmosferze socjalistycznego budownictwa[3]. W ramach akcji łączenia rodzin przyjechało z Polski do Wielkiej Brytanii wiele kobiet z przygotowaniem pedagogicznym. Od 1961 r., organizowano kilkumiesięczne kursy pedagogiczne dla osób, których wykształcenie ogólne umożliwiło podjęcie pracy nauczycielskiej w szkołach sobotnich. Uczęszczali na nie także czynni nauczyciele, jako, że w trakcie zajęć omawiano metody nauczania, analizowano nowe podręczniki, uzgadniano lektury wymagane na egzaminach maturalnych z języka polskiego. Wykładowcami byli najbardziej doświadczeni pedagodzy polscy[4]. Na terenie Wysp Brytyjskich mieszkała znaczna cześć inteligencji. Według danych z 1951 r. w Wielkiej Brytanii przebywało około 140-150 tyś. Polaków. Była to społeczność na swój sposób wyjątkowa, która przez pół wieku nie rozpłynęła się w społeczeństwie brytyjskim[5], nawet  gdy polskie dzieci zaczęły uczęszczać do angielskich szkół, nie zaistniało zagrożenie wynarodowienia. Ważnym celem stało się wtedy nie tylko nauczanie języka polskiego, ale zachowanie polskich tradycji i kultury, szacunku do kraju swojego pochodzenia i wychowywanie w oparciu o zasady moralności chrześcijańskiej[6]. W szkołach sobotnich uczono dzieci języka polskiego, historii i geografii Polski. Ciekawą formą pracy z dziećmi był taniec ludowy oraz edukacja muzyczna, która dotyczyła pieśni patriotycznych i religijnych.  Powstawanie licznych hosteli polskich wraz z istniejącymi tam szkołami, sprzyjało powstawaniu nowych kół[7]. Organizowano również zbiórki harcerskie, zespoły muzyczne i spotkania chóru. Święta narodowe i kościelne znacząco wpłynęły na życie i charakter szkoły. Nauczyciele jaki i uczniowie szkół czynnie uczestniczyli w tworzeniu wspólnoty polskiej poza Ojczyzną. W 1962 r. utworzono tzw. Ognisko Pedagogiczne, ośrodek szkoleniowo-informacyjny, którego zadaniem było służenie pomocą i wskazówkami nauczycielstwu i rodzicom. Jeszcze bardziej ambitnym przedsięwzięciem było zorganizowane przez koło ZNPZ, Studium Pedagogiczne dla kandydatów na nauczycieli. Cykl zajęć trwającego dwa lata Studium obejmował wykłady z pedagogiki, historii wychowania, psychologii, metodyki nauczania, religii, języka polskiego, historii, geografii, kultury polskiej, higienę oraz organizację szkolnictwa angielskiego i polskiego na obczyźnie. Do Studium zaangażowano kilkunastu wykładowców. Zajęcia odbywały się popołudniami. W pierwszym roku odbyło się 150 godzin wykładów i 140 godzin hospitacji w szkołach polskich. Zarząd Główny ZNPZ zabiegał o to, aby absolwenci Studium mogli podejmować dalsze studia pedagogiczne na Polskim Uniwersytecie na Obczyźnie, by uzyskać stopień magistra. W 1976 roku rozpoczęto zajęcia w języki polskim[8] „według przedwojennych zasad”[9].

14 maja 1953 r. w sali Ogniska Polskiego, w Londynie odbyło się zebranie założycielskie Polskiej Macierzy Szkolnej Zagranicą. Idea powołania do życia apolitycznej organizacji zajmującej się specjalnie sprawami oświaty dla dzieci i młodzieży w szkołach i przedszkolach, odżyła na nowo[10]. Polska Macierz Szkolna jest najbardziej powszechną i najsprawniej pracującą polską organizacją na obczyźnie podtrzymującą polskość młodego pokolenia[11]. Polskie szkoły sobotnie choć względnie pod opieką SPK czy Zrzeszenia Nauczycielstwa Polskiego, są w zasadzie samodzielne i niezależne. Podlegają własnym Komitetom Rodzicielskim, które zbierają fundusze na działalność szkoły i wspierają grono pedagogiczne. Szkoły mogą się zwracać i się zwracają o pomoc do PMS, korzystają z organizowanych przez Macierz kursów i konferencji; kupują u niej podręczniki i czasopisma; włączają się w międzyszkolne imprezy: konkursy, wycieczki, akademie, ale są niezależne, zarówno wobec organizacji polskich jak i władz angielskich. Są otwarte na wszelkie możliwości współpracy z Ministerstwem. Poza zachowaniem tożsamości narodowej i inicjatywą samokształcenia, pragnąc wzbogacić swoją wiedzę, celem szkół jest również przygotowanie młodzieży do zdawania polskiego egzaminu maturalnego. Ukończenie takiej szkoły dawałoby wszystkie uprawnienia, jakimi cieszą się absolwenci szkół działających na terenie Polski, łącznie z możliwości podejmowania bezpłatnych studiów w Polsce[12].

Nowy etap w życiu polskiej społeczności na Wyspach Brytyjskich wyznaczyło wejście w 2004 r., Polski do Unii Europejskiej oraz otwarcie dla naszych rodaków brytyjskiego rynku pracy. Do Zjednoczonego Królestwa wjechało na ogół setki tysięcy młodych Polaków. Łącznie liczbę Polaków na Wyspach Brytyjskich szacuje się (w roku 2008) na 750 tyś. – 1,5 mln[13].  W 2018 r. Spis wykazał, że oficjalnie w Zjednoczonym Królestwie żyje 905 000 osób narodowości polskiej, z czego 832 000 urodziło się w Polsce (nieoficjalnie Polaków jest na Wyspach nawet 1,5 mln)[14].

Statystyka szkół nauczania przedmiotów ojczystych w Wielkiej Brytanii w latach 1950 – 2020.

Anglia ma niewątpliwie najdłuższą tradycję Polskich Szkół Przedmiotów Ojczystych, a więc i najszersze doświadczenie w tej dziedzinie.

Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i Młodzieży założone 18 grudniu[15] 1946 roku, z inicjatywy ówczesnego premiera Tomasza Arciszewskiego, miało na celu opiekę nad młodzieżą i wychowanie dla Polski dzieci pozbawionych opieki rodziców[16]. Przesłanką Towarzystwa było również niesienie pomocy najbardziej potrzebujący matkom i ich dzieciom. Wysyłano paczki dzieciom słabym i chorym w Wielkiej Brytanii, w Niemczech i w Austrii[17]. Dzięki wydatnej pomocy niezdemobilizowanych jeszcze w tym czasie żołnierzy polskich, organizacji polonijnych i prywatnych osób mieszkających za granicą, koło mogło liczyć na ofiarność i wsparcie finansowe.

Stojąc przed ogromnymi zadaniami i sposobami dotarcia do społeczeństwa oraz osobistym wpływom Tomasza Arciszewskiego, pierwsza zbiórka urządzona w lipcu 1947 roku, pozwoliła TPDM zakupić dwupiętrowy dom położony przy 50, Nightingale Lane w południowo-zachodnim Londynie. W domu tym mieścił się Zarząd Towarzystwa[18]. W maju 1948 r. z myślą o stworzeniu w nim ośrodka wychowawczego, dom ten został przeznaczony na młodzieżową bursę dla chłopaków. W tym samym r. ks. kan. Stanisław Cynar otrzymał polecenie zorganizowania opieki duszpasterskiej nad sierotami i półsierotami, głownie z Indii i odnalezionymi po wojnie przez przedstawicieli Towarzystwa w obozach w Anglii. Pierwsza Msza Św. dla Polaków została odprawiona 2 lutego 1948 r. w kaplicy Braci Ksawerianów na Clapham South z udziałem ok. 100 osób, gdzie większą połowę stanowiła młodzież[19]. Dwa lata później, dzięki ofiarności Polonii amerykańskiej, Towarzystwo wydzierżawia na okres 5 lat, bursę dla osieroconych dziewcząt. Regulamin domu studenta nakazywał pracę zarobkową i 100% frekwencję w wieczorowych kursach zawodowych oraz zajęcia w zorganizowanych przez siebie kółkach zainteresowań[20]. W 1954 r. wygasa umowa najmu lokalu pod numerem 3/5 (5/7) Nightingale Lane. W tym samym roku TPDM pod swoją działalność  nabywa dom w Heathfield i otwiera Dom Dziecka, który ze względu na rygorystyczne przepisy władz brytyjskich zostaje zlikwidowane[21].

We wrześniu 1950 r. przedszkole codzienne zostaje przeniesione do bursy męskiej[22], gdzie jest dobrze zorganizowane i wzorowo prowadzone do roku Milenijnego. Działalność rozpoczyna żłobek. W okresie letnim dom ten prowadzi kolonie letnie.

 Szkoła Sobotnia Przedmiotów Ojczystych rozpoczęła nauczanie 15 września 1951 r., z niewielką gromadką dzieci, około 25 uczniów[23]. Od początku jej istnienia, przedmiotami nauczania są religia, język polski, historia, geografia, śpiew i tańce. Szkoła ma bibliotekę. Kierowniczką szkoły zostaje Prezes Towarzystwa Melania Arciszewska. Początkowo program nauczania był oparty na programie przedwojennym, częściowo dostosowanym do sytuacji dziecka na obczyźnie. Nauka prowadzona była na pięciu poziomach (elementarny młodszy, elementarny starszych, początkowy, średni i wyższy), w czterech klasach. Nauka w sobotniej szkole rozpoczyna się o godz. 9.30 lekcją religii.

W kolejnych latach liczba uczniów stopniowo wzrasta. W latach 1955–1972 do sobotniej szkoły uczęszczało przeciętnie 80-120 dzieci[24], a rok szkolny 1972/73 informuje, że uczęszczało do szkoły 201 dzieci i młodzieży od 4 do 17 lat, do 13 klas (przedszkolnej, elementarnych, gimnazjalnych i licealnych). Podkreślając, że od kilku lat szkoła przygotowuje do egzaminów ‘O’ i ‘A’ level z języka polskiego[25]. W 1988 r., na zlecenie rejonowych inspektorów szkolnych w Londynie, we współpracy z Polską Macierzą Szkolną został opracowany nowy „Program nauki w szkołach przedmiotów ojczystych”, dla dzieci i młodzieży w wieku 5-15 lat. Program uzyskał akceptację w szkołach sobotnich[26]. Uczniowie opuszczając szkołę sobotnią otrzymują świadectwo ukończenia nauki oraz dyplom z egzaminu GCSE i A’ level z języka polskiego jako języka obcego, zdawany w angielskim systemie bezegzaminacyjnym.

W 1955 r. powstała mieszana gromada Zuchów „Bratki”. Dnia 09.07.1958 roku dołączyła 7 Drużyna Harcerska im. Zawiszy Czarnego[27], a 1962 r. Drużyna Harcerek „Kamienna” zaszczyciła swoją obecnością, jeden z najsilniejszych prosperujących ośrodków harcerskich w Londynie, dom TPDM[28]. Szkoła utrzymuje się z wynajmu (w tygodniu – od poniedziałku do piątku) pomieszczeń prywatnej szkole angielskiej Broomwood Hall oraz czesnego płaconego przez rodziców. W bieżącym roku szkolnym 2020/21 czesne za szkołę wynosi 350 funtów za rok za jedno dziecko i 440 za dwoje i więcej dzieci.

Szkoła na Balham może poszczycić się wychowaniem kilku pokoleń wspaniałych uczniów. W kartach historii tego domu, placówki edukacyjnej, polskiej sobotniej szkoły, zapisanych jest wiele podziękowań dla ofiarodawców, zarządu, prezesów, sekretariatu, księży, wychowanków, uczniów i kadry pedagogicznej, za ich wiedzę, umiejętności i pasję. Obecnie, w każdą sobotę  uczy się 202 uczniów i uczennic w wieku od 5 do 17 lat. Placówka regulowana jest własnym statusem. Szkoła ma swój własny program. Podręczniki na ogół zamawiane i zakupywane  są w szkole. W 2019 r. po 18 latach powróciła do szkoły grupa przedszkolna – zerówka. Dodatkowo odbywają się indywidualne zajęcia z logopedii i zajęcia plastyczne. Stan kadry pedagogicznej  w roku szkolnym  2020/2021 wynosi 16 nauczycieli języka polskiego, 1 historyk, 2 katechetki, 2 księży.

Od 1950 roku funkcję kierownika przedszkola i szkoły pełnili:

– Melania Arciszewska – działaczka społeczna 1951-1968

– Bolesław Klepacki – harcmistrz (1968-1981)

– Zbigniew Fuglewicz – prezes (1981-1982)

– Ludwik Maik – wiceprezes  (1982 – 2012)[29]

– Ewa Fuglewicz – abiturientka tej szkoły (od października 2012 r.).

Polska oświata rozwija się i funkcjonuje tam, gdzie tworzą się skupiska Polaków żyjących poza Krajem i wywierają silny wpływ na życie społeczności polskiej w kierunku „polonijnym”. Młodzież wychowywana w Wielkiej Brytanii wzmacnia swoje poczucie „polskości” odwiedzinami w Polsce, a więzy polskie mają charakter rodzinny i przyjacielski[30].  Najczęściej nauka języka polskiego, polskiej kultury i tradycji, odbywa się dzięki pracy ofiarnych szaleńców, którzy rozumieją potrzebę przekazania kolejnym pokoleniom młodych Polaków języka polskiego i przywiązania do Ojczyzny.

[1] Tadeusz Radzik, Troska o polskość dzieci i młodzieży, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą, w. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, praca zbiorowa, redaktor Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995,  s.395.

[2] Tamże, s.398.

[3] Tadeusz Sulimirski, Oświata w Polsce pod reżimem komunistycznym, Konferencja poświęcona sprawom oświaty i wychowania w kraju i na emigracji, Londyn 1953, s.7.

[4] Tadeusz Radzik, Troska o polskość dzieci i młodzieży, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą, w. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, praca zbiorowa, redaktor Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995,  s.399.

[5] Rafał Stobiecki, Klio na wygnaniu. Z dziejów polskiej historiografii na uchodźstwie w Wielkiej Brytanii po 1945 r., Poznań 2005, s.10. (Wikipedia podaje, że w 1951 r. liczba Polaków w Wielkiej Brytanii wynosiła 162 339 osób. pl.m.wikipedia.org dostęp 01.08.2020 r.).

[6] Ewa Adamiak-Pawelec, Leksykon nauczycieli polskich szkół przedmiotów ojczystych w Londynie w latach 1950-2010, Lublin 2012, s.9.

[7] Tadeusz Radzik, Troska o polskość dzieci i młodzieży, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą, w. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, praca zbiorowa, redaktor Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995,  s.397.

[8] Tamże, s.399.

[9] Norman Davies, Koniec szlaku, w. Szlak nadziei. Armia Andersa Marsz przez trzy kontynenty, roz.19, s.551.

[10] Tamże, s.401.

[11] Tadeusz Radzik, Troska o polskość dzieci i młodzieży, Zrzeszenie Nauczycielstwa Polskiego Zagranicą, w. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, praca zbiorowa, redaktor Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995,  s.406.

[12] Aleksandra Podhorodecka, Spotkanie oświatowe w MENie, Biuletyn, Polska Macierz Szkolna Zagranicą, Nr. 27, London 2007, s.26.

[13] Tadeusz Kondracki, Nowa „Emigracja”, w. Mała Polska nad Tamizą. Dwa stulecia polskiej obecności w Wielkiej Brytanii, Kancelaria Sejmu, Warszawa 2009, s.42. (W październiku 1949 r. liczbę Polaków w Wielkiej Brytanii szacowano na około 160 tyś. osób. w. tamże, Na londyńskim bruku,  s.17.); (W latach 1972-1975 osiedliło się 16.070 tyś. osób, Mniejszości narodowe Wielkiej Brytanii, Kultura 1978, s.129.).

[14] www.polishexpress.co.uk, Na podstawie ostatnich szacunków Office for National Statistics,  dostęp: 01.08.2020.

[15] Ks. Prałat Władysław Wyszowadzki, Jubilate  Deo 1948-2019, Dzieje Polskiej Parafii pw. Chrystusa Króla w Londynie-Balham, Pelplin 2020, s.125.

[16] Stanisław Sęp-Szarzyński, Melania Arciszewska, ONO, Miesiąc Dziecka, zeszyt, lipiec 1946-1956, s.5. (inne źródła podają rok 1947).

[17] Stanisław Sep – Sarzyński, Tymon Terlecki, Dom dzieci bezdomnych, ONO, Miesiąc Dziecka, lipiec 1957, s.5.

[18] Ks. Antoni Dębski, Jubileusz 25-lecia Polskiej Parafii Clapham 1948 – 1973, Komitet Redakcyjny Jedniodniówki, Rada Parafialna Clapham, 1973, s.10.

[19] Ks. Prałat Władysław Wyszowadzki, Dzieje Ośrodka Katolickiego na Balham pisane ludzką ofiarnością, w. Trosce o Kościół i Polonię, Lublin 2015, s.77.

[20] Stanisław Sęp-Szarzyński, Melania Arciszewska, ONO, Miesiąc Dziecka, zeszyt, lipiec 1946-1947 s. 6-8.

[21] Ludwik Maik, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i Młodzieży, w. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, praca zbiorowa, redaktor Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995,  s.419.

[22]  Melania Arciszewska, Fakty i cyfry – Świadectwem pracy Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i Młodzieży, ONO,      Miesiąc Dziecka, zeszyt,  lipiec 1958, s.9.

[23] Ks. Prałat Władysław Wyszowadzki, Wdzięczni Bogu, Złoty Jubileusz Parafii Balham 1948-1998, Londyn 1998, s.132.

[24] Stanisław Sęp-Szarzyński, Melania Arciszewska, ONO, Miesiąc Dziecka, zeszyt, lipiec 1946-1956, Bilans ostatnich lat, s.9.

[25] Ks. Antoni Dębski, Przedszkole i Szkoła Przedmiotów Ojczystych Towarzystwa Przyjaciół Dzieci i Młodzieży, w. Jubileusz 25-lecia Polskiej Parafii Clapham 1948 – 1973, Rada Parafialna Clapham, 1973, s.11.

[26] Ludwik Maik, Towarzystwo Przyjaciół Dzieci i Młodzieży, w. Mobilizacja uchodźstwa do walki politycznej 1945-1990, praca zbiorowa, redaktor Leonidas Kliszewicz, Londyn 1995,  s. 419-420.

[27] 99 numer jubileuszowy czasopisma – Zawisza, 50-cio lecie siódemki, czerwiec 2008, s.2.

[28] Ks. Antoni Dębski, Harcerstwo, w. Jubileusz 25-lecia Polskiej Parafii Clapham 1948 – 1973, Rada Parafialna Clapham, 1973 s.17.

[29] Joanna Ogorzałek, Ludwik Maik, w. Almanach Poezji Niezłomnej, Poznań 2020, s.86.

[30] Benedykt Heydenkorn, Mniejszości  narodowe w Wielkiej Brytanii, w. Kultura, Paryż 1978, s.131.